Ἀστέρη, Μονή, ἐν Ὑμηττῷ.
Ἡ περισπούδαστος, ἀλλ᾿ ἀδημοσίευτος μέχρι τοῦδε Μονὴ αὕτη εὑρίσκεται ΒΑ τῆς ἱστορικῆς Μονῆς τῆς Καισαριανῆς, ἐπὶ λίαν ὑψηλοτέρου ἐπιπέδου καὶ εἰς ἀπόστασιν ἀπὸ ταύτης περίπου τριῶν καὶ ἡμίσεος χιλιομέτρων.
Ὁ ἱδρυτής, ἡ ἑτυμολογία τοῦ ὀνόματος, καὶ ἡ καθόλου ἱστορία τοῦ μνημείου, παρὰ τὰς προσπαθείας πλείστων ἐρευνητῶν, δὲν ἔχουν τελείως ἐξακριβωθῆ. Οὕτω τινὲς ἑτυμολογοῦν ἐκ τοῦ ὀνόματος μοναχοῦ τινος, καλουμένου Ἀστερίου, ἄλλοι ἐκ τοῦ δημοφιλοῦς ποιμενικοῦ ἀστέρος Αὐγερινοῦ, καὶ ἄλλοι ἐκ τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ τοῦ Στειριώτου ἢ Ἀστεριώτου, τοῦ καὶ ἱδρυτοῦ τῆς φερούσης νῦν τὸ ὄνομά του Μονῆς πλησίον τοῦ χωρίου Στείριον, τὸ ὁποῖον εἰς διάφορα ἔγγραφα ἀπαντᾷ καὶ ὡς Στείρ, Στεῖρι, Στέρι, Ἀστέρι. Ἡ τελευταία αὕτη γνώμη, τὸ ἀληθὲς τῆς ὁποίας ὅμως δὲν δύναται νὰ ἀποδειχθῇ, φαίνεται ὡς ἡ πιθανωτέρα, δεδομένου ὅτι ἐκ τοῦ βίου τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ γνωρίζομεν, ὅτι ὅτε οὗτος, παῖς ἔτι, ἦλθεν ἐκ Καστοριᾶς εἰς Ἀθήνας περὶ τὸ 920 μΧ, λαβὼν τὸ μοναχικὸν σχῆμα, ἐμόνασεν ἔν τινι Μονῇ τῆς Ἀττικῆς, ἥτις κατ᾿ ἀνεξακρίβωτον παράδοσιν, εἶναι ἡ περὶ ἧς ὁ λόγος.
Αἱ ἐλάχισται καὶ σποραδικῶς διασωθεῖσαι νεώτεραι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον πληροφορίαι οὔτε τὸ πρόβλημα τοῦ κτίτορος αὐτῆς λύουν οὔτε ἐπαρκῶς διαφωτίζουν τὴν ἐλλείψει αὐθεντικῶν πηγῶν ὑπὸ σκότους καλυπτομένην ἱστορίαν της, οὐδὲ βοηθοῦν εἰς τὴν ἐπίλυσιν τοῦ προβλήματος τῆς ἡλικίας της.
Ὁ Σουρμελής, στηριζόμενος κυρίως ἐπὶ τῆς 136ης ἐπιστολῆς τοῦ Συνεσίου, ἐξέφρασε τὴν οὐχὶ ἀπίθανον γνώμην, καθ᾿ ἣν ἡ εἰρημένη Μονὴ κατέχει τὴν θέσιν τοῦ διδασκαλείου τοῦ Διοδώρου, περὶ τοῦ ὁποίου ὡς γνωστὸν ἱκανὰ μνημονεύει ὁ Ἀνώνυμος τοπογράφος.
Ἀλλὰ καὶ ὁ Οὐίλλιαμ Μίλλερ εἰς τὴν ἱστορίαν του τῆς ἐν Ἑλλάδι Φραγκοκρατίας λέγει ὅτι τὸ Ἀστέρι ὡς καὶ ἡ Καισαριανὴ ὑπῆρξάν ποτε σχολαὶ φιλοσόφων, «τοῦθ᾿ ὅπερ φαίνεται ὅτι συνέβαινε πράγματι περὶ τὰ τέλη τοῦ Δ´αἰῶνος». Ὅτι δὲ πράγματι ἀμφότερα τὰ χριστιανικὰ ταῦτα μνημεῖα ἀνιδρύθησαν ἐπὶ ἀρχαιοτέρων καὶ δὴ ἐθνικῶν, τοῦτο εἶναι τὸ μόνον ἐξηκριβωμένον σχετικῶς μὲ αὐτά. Ἂν δὲ λάβωμεν ὑπ᾿ ὄψιν, ὅτι ἓν μέρος τοῦ ὑλικοῦ τῆς Μονῆς Ἀστέρη ἐχρησιμοποιήθη κατὰ τὴν ἀνίδρυσιν τῆς Μονῆς Καισαριανῆς, ἥτις εἶναι ἔργον τοῦ ΙΑ´ αἰῶνος, δέον νὰ καταλήξωμεν εἰς τὸ συμπέρασμα, ὅτι ἡ τοῦ Ἀστέρη ἀνιδρύθη τουλάχιστον ἕνα αἰῶνα ἐνωρίτερον.
Αἱ μόναι νεώτεραι πληροφορίαι περὶ τῆς ἐξεταζομένης Μονῆς εἶναι κυρίως αἱ ἑξῆς τέσσαρες: α) Μαρμαρίνη πλὰξ ἐντετοιχισμένη ἐπὶ τῆς Δ. πλευρὰς τῆς βάσεως τῆς Ἁγίας Τραπέζης, κοσμουμένη δὲ ὑπὸ ἀγκιστρωτοῦ Σταυροῦ, ὕπερθεν καὶ κάτωθεν τῆς πλαγίας κεραίας τοῦ ὁποίου κεφαλαίοις γράμμασιν εἰς τρεῖς στίχους ἀναγράφεται: ΣΤΑΥΡΟΠΗ/ΓΙΟΝ ΠΡΙ/ΑΡΧΙΚΟΝ. Τὴν πλάκα ταύτην εἶδεν ὁ Καμπούρογλου ἐν τῷ ὑπερθύρῳ τοῦ ναοῦ. Πότε αὕτη ἀπεκολλήθη ἐντοιχισθεῖσα εἰς οἵαν θέσιν εὑρίσκεται νῦν, δὲν εἶναι γνωστόν, οὐδὲ εἶναι γνωστὸν εἰς ποίαν ἐποχὴν ἡ Μονὴ ἐγένετο Σταυροπηγιακή, οὐδὲ πότε ἐξέπεσεν εἰς ἐνοριακήν. Λίαν πιθανῶς τὸ τελευταῖον τοῦτο ἐγένετο τὸ 1716, ἐπὶ Πατριάρχου Ἱερεμίου Γ´, ὅτε «Μοναστήρια ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ Ἀθηνῶν καὶ Λεβαδείας, πλὴν τοῦ μοναστηρίου Μπενδέλη» ὑπήχθησαν «τῷ κατὰ τόπον μητροπολίτῃ Ἀθηνῶν ὡς ἐνοριακά». β) Χρονογραφική τις σημείωσις, ἀναγνωσθεῖσα καὶ σχολιασθεῖσα κυρίως ὑπὸ τῶν Γ.Λαμπάκη, Δ.Καμπούρογλου, Κ.Ζησίου καὶ Μ.Γκητάκου, ἥτις ἀναγράφεται ἐν Μηναίω, φυλαττομένῳ εἰς τὴν Μονὴν Φανερωμένης τῆς Σαλαμῖνος. Πρόκειται περὶ «ἐνθυμήσεως» μοναχοῦ τινος τῆς Μονῆς Ἀστέρη, καταφυγόντος εἰς τὴν ἐν Σαλαμῖνι Μονὴν τῆς Φανερωμένης τὸ 1687, ὅτε ἀφίκοντο εἰς Πειραιᾶ οἱ Ἑνετοί.
γ) Σημείωμα τοῦ 1834 δημοσιευθὲν τὸ πρῶτον ὑπὸ τοῦ Καμπούρογλου, ὅπερ ἀναφέρεται εἰς γαῖας καὶ ἐλαιόδενδρα τῆς Μονῆς. Καὶ
δ) Χάραγμα τοῦ 1747 ἔχον ὡς ἑξῆς: 1747 οἱ Τοῦρκοι κρεμάσαν / τὸν δάσκαλό μας / Γ [--]. Ἡ ἐνθύμησις αὕτη πιστοποιεῖ τὴν παράδοσιν, καθ᾿ ἣν ἡ Μονὴ Ἀστέρη ἦτο «κρυφὸ σχολειό». Ὅτι δὲ αὕτη εἶχεν ὄντως εὐπαιδεύτους μοναχούς, ἀποδεικνύεται καὶ ἐκ τῆς διαπιστούσης τὴν παράδοσιν ταύτην ἀξιόλογου βιβλιοθήκης της, ἥτις ὅμως τὸ 1687 μετενεχθεῖσα πρὸς φύλαξιν εἰς τὴν ἐν Σαλαμῖνι Μονὴν τῆς Φανερωμένης καὶ ἐκεῖθεν τὸ 1821 εἰς τὴν Ἀκρόπολιν, ἔλαβε τὴν τύχην τῶν βιβλιοθηκῶν τῶν Μονῶν ἐκείνων, τῶν ὁποίων «τὰ μὲν εἰς χάρτην βιβλία ἐχρησίμευσαν διὰ φυσέκια, αἱ δὲ μεμβρᾶναι διεσκορπίσθησαν τῇδε κἀκεῖσε».
Τὸ καθολικὸν τῆς Μονῆς, τὸ ὁποῖον τιμᾶται ἐπ᾿ ὀνόματι τῶν Ταξιαρχῶν, ἀνήκει εἰς τὸν τύπον τῶν ἐγγεγραμμένων σταυροειδῶν μετὰ τρούλλου ναῶν, καὶ δὴ εἰς τὸν σύνθετον τετρακιόνιον, διότι, ἡ Α. πλευρὰ τοῦ ἀποτελοῦντος τὸν κυρίως ναὸν ἀρχιτεκτονικοῦ τετραγώνου εἶναι κοινὴ πρὸς τὴν Δ. τοῦ τριμεροῦς ἱεροῦ. Τὸ ὅλον κτίριον ἀπαρτίζεται ἐκ τοῦ μεταγενεστέρου νάρθηκος, ἐκ τοῦ κυρίως ναοῦ καὶ ἐκ τοῦ ἱεροῦ.
Ὁ κυρίως ναὸς χωρίζεται ἐσωτερικῶς εἰς τρία κλίτη, διὰ τεσσάρων ῥαδινῶν κιόνων, ἀποτελουμένων ἐκ πωρίνων σφονδυλῶν, οἱ ὁποῖοι φέρουν Ἰωνικὰ κιονόκρανα μετ᾿ ἐπιθήματος. Ἐξ αὐτῶν τὸ τοῦ κίονος τῆς ΝΔ. πλευρὰς κοσμεῖται ὑπὸ κουφικῆς διακοσμήσεως ἁδρὰς τεχνοτροπίας. Οἱ εἰρημένοι κίονες ἦσάν ποτε ἐπικεχρισμένοι διὰ κονιάματος βαθέος ἐρυθροῦ χρώματος.
Τὸ ἱερόν, τὸ ὁποῖον πρὸς Α. ἀπολήγει εἰς τρεῖς κόγχας, ἐσωτερικῶς μὲν ἡμικυκλικάς, ἐξωτερικῶς δὲ ἡμιεξαγώνους, χωρίζεται ἀπὸ τοῦ κυρίως ναοῦ διὰ μεγάλων πεσσῶν. Ὁ ἀρίστης τέχνης ἐσωτερικῶς κυκλικὸς καὶ ἐξωτερικῶς ὀκταγωνικὸς τροῦλλος, στεφόμενος ὑφ᾿ ὁριζοντίου περιφερικοῦ γείσου ἐξ ὀπτοπλίνθων, κατεσκευάσθη ἐκ πωρόλιθων, οἱ ὁποῖοι ἐναλλάσσονται πρὸς πλίνθους, διατρυπᾶται δὲ ὑπὸ ὀκτὼ μονολόβων παραθυρῶν.
Ὁ φωτισμὸς τοῦ ναοῦ ἐπιτυγχάνεται δι᾿ ἑπτὰ προσέτι παραθύρῶν (ἀνὰ ἓν ἐφ᾿ ἑκάστης κόγχης τοῦ ἱεροῦ, ἀνὰ ἓν ἐπὶ τῆς Β., Ν. καὶ Δ. πλευρὰς τοῦ ναοῦ καὶ ἓν ἐπὶ τῆς Β. πλευρὰς τοῦ νάρθηκος). Ταῦτα ἐξωτερικῶς πλαισιοῦνται ὑπὸ κεραμίνης ταινίας, ἐκτὸς τοῦ τῆς μεσαίας κόγχης τοῦ ἱεροῦ, ὅπερ πλαισιοῦται ὑπὸ ὀδοντωτῆς τοιαύτης.
Ἡ εἰς τὸν νάρθηκα προσπέλασις ἐπιτυγχάνεται διὰ μιᾶς θύρας, ἥτις ἀσυμμέτρως ἠνεῴχθη ἐπὶ τῆς Δ. πλευρᾶς του. Οἱ μαρμάρινοι σταθμοί της στηρίζουν μαρμάρινον, ἐθραυσμένον νῦν, ὑπέρθυρον, ὑπεράνω τοῦ ὁποίου ἐτοποθετήθη ἕτερον, ὅπερ κοσμεῖται διὰ τεσσάρων ἐντὸς κύκλων σταυρῶν. Εἰς ὕψος ἀπὸ τούτου 0,68 μ. ἠνεῴχθη κόγχη, ἐντὸς τῆς ὁποίας ἱστορήθη ἡ εἰκὼν τοῦ ἀρχιστρατήγου Ἀρχαγγέλου Μιχαήλ.
Ἡ ἐν τῷ κυρίως ναῷ εἴσοδος τελεῖται διὰ τριῶν θυρῶν, ἀνὰ μιᾶς δι᾿ ἕκαστον κλίτος.
Ἡ κυρία εἴσοδος τῆς ἡμετέρας Μονῆς (χρησιμοποιουμένη νῦν ὡς βοηθητικὴ) εὑρίσκειται εἰς τὸ Δ. ἄκρον τῆς Β. πλευρᾶς τοῦ περιβόλου. Αὕτη φέρει πώρινον ὑπέρθυρον, κοσμούμενον διὰ Σταυροῦ καὶ διὰ δύο ἑκατέρωθεν στροβίλων. Ὕπερθεν τούτου ἠνεῴχθη κόγχη.
Τὸ νῦν ὕψος τοῦ περιβόλου δὲν εἶναι τὸ ἀρχικόν, ἐξ οὗ καὶ δὲν διεσώθησαν οὔτε ἡ «καταχύστρα», οὔτε ἐπάλξεις.
Ἡ εἰρημένη εἴσοδος ὁδηγεῖ εἰς «πρόδρομον», ὅστις στεγάζεται ὑπὸ κυλινδρικοῦ θόλου, ἐχρησίμευε δὲ οὗτος πρὸς προστασίαν τῶν ἀναμενόντων ἢ τῶν διερχομένων ἀπὸ τῆς βροχῆς ἢ τοῦ καύματος.
Ἐκ τῶν λοιπῶν κτισμάτων τῆς Μονῆς ἀτυχῶς δὲν διεσώθησαν ἢ μόνον -καὶ αὐτὰ ἀνακαινισμένα- τὰ ἑξῆς:
α) Ἡ ἑστία, δηλ. τὸ μαγειρεῖον τῆς Μονῆς, ὅπερ εὑρίσκεται ἀριστερὰ τῷ εἰσερχομένῳ ἐκ τῆς θύρας τῆς Β. πλευρᾶς τοῦ περιβόλου καὶ τὸ ὁποῖον νῦν μετεβλήθη εἰς κελλίον. β) Τὸ ὀψοφυλάκιον, τὸ ὁποῖον νῦν συνεχωνεύθη μετά τινος ὀρθογωνίου κελλίου.
γ) Ἡ Τράπεζα δηλ. ἡ τραπεζαρία τῆς Μονῆς ἢ ἄλλως τὸ ἀριστητήριον. Πρόκειται περὶ τοῦ προαναφερθέντος ὀρθογωνίου κελλίου.
δ) Ἕτερον ὀρθογώνιον κελλίον, τὸ ὁποῖον μεταγενεστέρως ἐχρησιμοποιήθη ὡς Τράπεζα. Τοῦτο στεγάζεται ὑπὸ καμάρας, ἐπὶ δὲ τῆς Δ. πλευρὰς τοῦ ἠνεῴχθη κόγχη, ἔναντι τῆς ὁποίας ἐστήθη κίων, ἐφ᾿ οὗ φαίνεται ὅτι ἐτοποθετεῖτό ποτε κανδήλα. Τὸ περὶ οὗ ὁ λόγος διαμέρισμα φαίνεται, ὅτι ἦτό ποτε ἡ βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς. Καί
ε) καμαροσκέπαστος κρήνη, ἥτις σὺν τῷ χρόνῳ ἀπολέσασα τὴν ἀρχικήν της ὄψιν, λόγῳ ἀλλεπαλλήλων ἀνακαινίσεων καὶ ἐπισκευῶν, ἐθεωρήθη ὑπὸ τῶν εἰδικῶν ὡς ἔργον τῶν χρόνων τῆς Τουρκοκρατίας. Αὕτη δὲν εἶναι ἄλλο τι ἢ ἡ γνωστὴ Φιάλη, τουτέστι κτίσμα προωρισμένον διὰ τὸν Ἁγιασμὸν τῶν ὑδάτων κατὰ τὴν πρώτην ἑκάστου μηνός. Ἂν δὲ δὲν ἐδομήθη ἔμπροσθεν τοῦ ναοῦ καὶ δὴ πρὸ τῆς πύλης τοῦ νάρθηκος, ὡς ἐτοποθετεῖτο εἰς τὰς περισσοτέρας Μονάς, ἀλλὰ Ν. τοῦ καθολικοῦ, τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὴν ἔλλειψιν ἐπαρκοῦς χώρου. Ἄλλωστε τοῦτ᾿ αὐτὸ συμβαίνει καὶ μὲ τὴν φιάλην τῆς ἐν Ἄθω Μ. Ἐσφιγμένου, ἥτις κεῖται παρὰ τὴν Ν. πλευρὰν τοῦ ναοῦ.Τέλος ἐν τῷ καθολικῷ τῆς Μονῆς διασῴζονται ἀξιόλογοι τοιχογραφίαι, τινὲς τῶν ὁποίων ἀποτελοῦν ἄριστα δείγματα τῆς καλουμένης ἀνατολικῆς μοναστικῆς τεχνοτροπίας. Ἐκ τοῦ πλήθους τούτων ἀρκούμεθα νὰ μνημονεύσωμεν τὰς τῶν Ἁγίων Κοσμᾶ, Δαμιανοῦ, Ἀντωνίου, Μερκουρίου, Εὐσταθίου, τὴν «Ζακχαῖε, σπεῦσον κατάβηθι», τὴν τῶν τριῶν παίδων ἐν τῇ καμίνῳ, προσέτι δὲ τὰς σκηνὰς τοῦ Μυστικοῦ Δείπνου, τῆς Φραγκελώσεως, τοῦ Ἐμπαιγμοῦ, τοῦ Ἑλκόμενου, τῆς Σταυρώσεως, ὡς καὶ θαυμασίαν παράστασιν τῆς Θεοτόκου δεομένης.
Δ. Γρ. Καμπούρογλου. Ἱστορία τῶν Ἀθηναίων. Ἀθῆναι 1890, σ. 202-203.
Τοῦ αὐτοῦ. Μνημεῖα τῆς Ἱστορίας τῶν Ἀθηναίων. Α´σ. 311, Β´ σ.157, 182.
Τοῦ αὐτοῦ. Ὁ Ἀναδρομάρης τῆς Ἀττικῆς. σ. 43.
Ἀναστ. Ὀρλάνδου, ἐν ΕΜΕ, τεῦχ. Γ´ σ.165-167, εἰκ.221-225.
Τοῦ αὐτοῦ. Μοναστηριακὴ Ἀρχιτεκτονική. Ἀθῆναι 1927, σ. 10, 12, 30, εἰκ. 9.
Γ. Σωτηρίου. Χριστιανικὴ καὶ Βυζαντινὴ Ἀρχαιολογία. Α´. Ἀθῆναι 1942, σ.393 κ.ἑξ.
Μ. Γκητάκου. Ἡ ἐν Σαλαμῖνι Ἱ.Μονὴ τῆς Φανερωμένης. Ἀθῆναι 1952, σ.25
Τοῦ αὐτοῦ. Συμβολὴ εἰς τὴν μελέτην καὶ ἑρμηνείαν τῶν ἀκιδογραφημάτων. Ἀθῆναι 1956 σ.7. Τοῦ αὐτοῦ. Ἀνέκδοτοι Ἐπιγραφαὶ καὶ Χαράγματα ἐκ Βυζαντινῶν καὶ Μεταβυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος. Ἀθῆναι 1957 σ.20.
O.v.Wulff. Altchristliche und byzantinische Kunst. II. σ.488.
Μιχαήλ Χ. Γκητᾶκος.
Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια. Τόμ.3. Στήλ.404-406
